Исторія имміграциї русинӱв до Америкы на кӱнци 19-зачатку 20 ст (на русинській мові)

Превелика у нас біда: не мож заробити хліба! Мушу йти у даль…

Имміграция подкарпатцюв до Нового Світа зачала ся ищи в кӱнци позаминулого стороча, близь 1870 рока. Канада, Бразилія, Аргентина потребовали робочых рук про сілськоє газдувство, а Споєні Штаты Америкы – про промишленость.

В товдышньому Подкарпатю небыло роботы, многі родины голодовали. Через серусины вандровали за гатар легално и нелегално. А заробивши якісь гроші, навертали ся домӱв, куповали землю, стройили хыжу. Айбо невсі. Ті, што облюбовали новый край, забирали туда свої сімї.

Причин про переселеня было дакулко: тяжкоє економічноє положеня, мадяризація края, рост населеня, попыт на робочу силу за гатаром и нехватка роботы на Подкарпатю.

Голодні, безроботні русины готові были йти на край світа, лем бы прокормити лишену дома сімю. Завто из 1880 по 1914 рук до промышленых штатӱв США повандровали на зароботкы близь 225 тисяч русинӱв (бӱлшость из Ужанського комітату и комітатӱв Восточної Словакиї: Земплинського, Шаришського и Спишського). Управитель Свалявського округа М.Болайти у доповіднӱй записци за 1897 рӱк писав:

«Злиденость русинӱв набрала такых розмірӱв, што я каждый рӱк провбуву дустати од державы подпору, так як инакшенарод загиб бы од голода…селяни находять ся у одчаю. Кедь йим позволити, то они подовж 4 місяцюв всі выселять ся в Америку».

Много русинӱв робили на фабриках, заводах и банях (каменоломнях) штатӱв Ню-Йорк, Ню-Джерсі, Коннектікут и Огайо. Айбо майбӱлше йих осіло у штаті Пансильвания, де было много роботы на шахтах.

Наші землякы в Новому Світі старали ся жити в рокаши. Закладали школы, стройили церквы, приглашали туда из свого края священикӱв, чинячи громадські організациї, а из часом издавали й свої новинкы. Май булшôв громадськôв організаційôв США было «Соединеніе греко-католичиськых руськых братств», котроє нарахововало 90 тисяч членӱв. Они издавали журнал «Америцькый руськый вісник». Греко- католицькі священикы у имміграциї вчинили організацію взаємопомочи «Собраніе греко-католичиськых церковных братств». У 1891 рокови возник конфлікт межи русинськыма священниками-иммігрантами и католицькôв релігійнôв елітов США. Послідня одказовала ся высвячовати русинськых греко-католицькых священникӱв по причині недодержаня тыма целібата (одказом од женитьбы), якого греко-католицькі душпастирі не додержували ся нигда. Резултатом конфлікта став масовый переход русинӱв вєдно из священниками у православя. У 1894 роци одбыв ся новый конфлікт межи проукрайинськым «Руським народним союзом» и иммігрантами из Подкарпатя й Восточної Словакиї, якый закончив ся у 1918 рокови вчиненьом двох окремішных церькôв: галицької и подкарпатської.

Русинські иммігранты у США пустили глыбокі корні и йих потомкы стали выдатныма людьми, які прославили саму Америку: герой Другої світової войны Майкл Странк, малярь Енді Воргол, політик Том Рідге, артист кіно Том Селлек и много другых. И именно они, америцькі русины, лобійовали вхоженя края у состав Чеськословакиї по кӱнцьови Первої світової войны.

Имміграция до Америкы найшла широкоє одтвореня у фолклорі. Фест співанок, поязаных из америцькыма зароботками, родили ся подовж куртого часа. У сьых народных вытворах чувствує ся бӱль, жаль за отцюзнинôв, яку лишили, а на чужині мусять тяжко робити:

На середині Америкы…

На середині Америкы

Корчма мурована,

Пють у нюй хлопці

До білого рана.

Што пють, то пють,

Ащи догварають:

«Пойме, хлопці, пойме

До старого краю.

Там, у старому краю,

То люде думають,

Же у Америці

Пенензи згрібають.

А у Америці

Тяжко робить треба:

Сто метрув под земльов

Уголь копать треба.

Полетів бы м на край світа…

Полетів бы м на край світа,

Де вітрець у полі літать, гей!

В Америцькый край,

Лем жаль ми тя, моя хыжо (2)

Соломляна, жаль.

Превелика у нас біда:

Не мож заробити хліба, гей!

Мушу йти у даль.

Лем жаль ми вас, мої верхи (2)

Зелененькі, жаль.

Лем жаль ми вас, сойкы сиві,

Што м вас плекав усі зимы, гей!

Ой жаль ми вас, жаль!

Иншак бы давно пӱшов я (2)

В Америцький край.

Ой жаль ми тя, рудный краю,

Де жиє мамічка з няньком.

Ой жаль ми їх, жаль!

Хоть и бідно в нас – не пӱйду (2)

В Америцькый край!

Кроме співанок, суть переказы, бывальщины, у якых богатый «америчанин» (так называли тых, тко побывав у Америци) вертав ся у село и рішав сілські проблемы: спасав бідного боржника од жида-махляря, стройив у селі церьков, давав гроші на приданоє біднӱй сироті.

Из зачатком войны имміграция в Америку на даякый час приперла ся. Айбо нова криза 20-30 рр. вчинила нову волну: лем за період межи двома світовыма войнами до Канады иммігровало 73 тисячі, до Аргентины – 47 тисяч, до США – 13 тисяч, до Бразилиї – 8 тисяч русинӱв.

Політична имміграция подкарпатцюв до Америкы одбыла ся и по Другӱй світовӱй войні. Се были у булшости люде, вывезені на роботы до Німеччины, евакуйовані, плінні німецькых концлагерӱв, втікачі од болшовикӱв. Айбо они были вжеполітичныма емігрантами.

В силу сьых трафункӱв и историчных переселень из Подкарпатя выїхало майже половина корінного населеня. За подрахунками историка В.Усенка, за 50 рокӱв, а именно, з 1870 до 1920 из нашого края выбыло близь 430 тисяч чоловік, бӱлшость из якых оказало ся за океаном.

Юрий Шипович, Отцюзнина, 1(3), 2017

Джерело: ФеніксСлово